Nhà báo Nguyễn Hồng Lam (tên thật là Nguyễn Đức Vinh) là một nhà văn, nhà báo nổi tiếng, hiện là Thượng tá, Phó trưởng Cơ quan đại diện Cục Truyền thông Công an nhân dân tại TP.HCM. Ông cũng là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam và Hội Nhà văn Thành phố Hồ Chí Minh, có nhiều tác phẩm nổi bật về truyện ngắn, truyện ký…

Để nâng cao giá trị lịch sử cũng như lan toả công lao của Tả quân Lê Văn Duyệt, mời các bạn tìm hiểu nguyên văn bài viết của tác giả Nguyễn Hồng Lam.

Phải mất 176 năm từ ngày Tả quân Lê Văn Duyệt tạ thế, vị trí lịch sử của vị trung thần mới được trả về đúng giá trị. Ngày 4-2-2008, bức tượng toàn thân Tả thần Chưởng cơ Lê Văn Duyệt đã chính thức được an vị tại Lăng Ông Bà Chiểu, số 1, đường Vũ Tùng, Q. Bình Thạnh, TP. Hồ Chí Minh. Việc đặt tượng, đặt tên đường Lê Văn Duyệt đồng nghĩa với việc chấm dứt cuộc tranh cãi ồn ào hàng trăm năm quanh hai chữ công hay tội đối với bậc khai quốc công thần triều Nguyễn này. Quyết định của UBND TP Hồ Chí Minh là hết sức sáng suốt và cần thiết, được nhân dân đồng tình tán thưởng.

Sủng thần của Gia Long trong "ngũ hổ tướng Gia Định thành"

Lê Văn Duyệt sinh năm 1764 tại Vàm Trà Lọt, làng Hòa Khánh, châu Định Viễn, dinh Long Hồ, nay thuộc xã Hòa Khánh, huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang. Ông là con trai của một dòng họ ngụ cư, quê gốc ở Mộ Đức, tỉnh Quảng Ngãi, đến đời ông nội ông là Lê Văn Hiếu mới di cư vào Nam Bộ.

Thời điểm đó, Nam Kỳ Lục Tỉnh sau này vẫn là miền đất hoang vu, nơi được những tội đồ trốn tránh luật pháp, những kẻ phẫn chí tha hương, những tội nhân bị lưu đày phát vãng hoặc những bần cố nông không tấc đất cắm dùi từ miền Trung (xứ Thuận Quảng) lưu lạc phương Nam chọn làm “miền đất hứa”. Những kẻ dám hoặc bị buộc phải chối bỏ quê hương phiêu bạt về Nam, với trật tự của xã hội phong kiến, họ thường bị xem như thành phần bất hảo, lắm nợ nần với luật pháp của ao tù phong kiến, bị xã hội ruồng rẫy. Nhưng nhìn nhận một cách công bằng, đó cũng là những kẻ có phần hơn người ở nhiều phương diện: sức khoẻ, trí tuệ và đặc biệt là máu dấn thân liều lĩnh, văn vẻ hơn thì gọi là ý chí! Họ thường họp nhau thành từng đoàn, hành phương Nam chống chọi với muỗi mòng, bệnh tật, dã thú miền đầm lầy chướng khí để khẩn hoang lập ấp. Với lịch sử, những tội đồ bị lưu đày biên viễn ấy lại là những bậc tiền nhân có đại công mở mang bờ cõi. Dòng họ Lê Văn Duyệt thuộc về thế hệ “công tội bất phân” này. Sau khi sinh thành Lê Văn Duyệt, ông Lê Văn Toại, cha ông mới dời nhà về vùng Rạch Gầm, nay thuộc làng Long Hưng, huyện Châu Thành, tỉnh Tiền Giang.

Bức tượng Lê Văn Duyệt đặt trong Lăng Ông được đúc bằng đồng, cao 2,7m, nặng 2,8 tấn, do điêu khắc gia Phạm Văn Hạng thực hiện. Tượng mô tả ông theo đúng chân dung Lê Văn Duyệt được vẽ trên tờ giấy bạc của miền Nam trước 1975. Trong đó, Đức Tả quân là người có khuôn mặt sáng, nhân từ, cái nhìn thấu thị. Thanh gươm đặt ngang trước bụng giới thiệu ông là một võ tướng, sự nghiệp gắn với những võ công hiển hách. Thế nhưng, ông lại là một người gầy gò, mày râu nhẵn nhụi. Điều này phù hợp với thực tế: bẩm sinh Lê Văn Duyệt ái nam ái nữ.

Thật đáng ngạc nhiên, bản tính của Tả quân lại trái ngược hoàn toàn với hình hài mà ngài đã trót mang. Thuở nhỏ, Lê Văn Duyệt thuộc loại ham chơi, ít học hành chữ nghĩa, chỉ mê mãi chọi chim, bắt cá và rất thích hát bội, đá gà. Tuy nhiên, ông là người có chí lớn, thích học võ và rất giỏi võ. Năm 15 tuổi, gã thư sinh thân hình ẻo lả, giọng nói the thé như gái phòng the Lê Văn Duyệt đã từng tuyên bố: “Sinh ở đời loạn, không dựng cờ đánh trống đại tướng, chép công danh vào sử sách không phải là bậc trượng phu!”. Nghe câu ấy, nhưng bậc tu mi nam tử râu hùm, hàm én cũng phải trợn ngược con mắt vì…thất kinh.

Sinh ra, lớn lên ở một vùng sông nước chằng chịt, hoang vu và khuất nẻo, gã thanh niên trí cao chí dày Lê Văn Duyệt đã tưởng chừng sẽ mãi mãi “rồng quẫy ao tù”, khó có cơ hội tung hoành cho thỏa chí bình sinh. Nhưng, gió mưa thời cuộc đã bất ngờ mở cho ông vận hội. Trên đường trốn chạy sự truy đuổi của quân Tây Sơn, trong một đêm mưa to gió lớn năm 1781, thuyền của Nguyễn Ánh đã bị lật và đắm gần vàm Trà Lọt. Không ràng buộc bởi chữ trung, chữ lễ với chúa Nguyễn, cũng chẳng ác cảm hay hằn thù gì với nhà Tây Sơn, chỉ đơn giản là máu “kiến nghĩa bất vi vô dõng giả” của dân lưu tán về miền sông nước luôn rần rật trong huyết quản, Lê Văn Duyệt đã phát hiện, cùng cha mình bơi thuyền ra cứu thoát cả Nguyễn Ánh lẫn đoàn tuỳ tùng và đưa cả đám quan chúa về nhà tá túc. Biết người vừa được cứu thoát là bậc chân mệnh thiên tử, ông Lê Văn Toại, cha của Lê Văn Duyệt đã không tiếc công cúc cung phục dịch, đãi đằng khiến Nguyễn Ánh rất cảm động. Năm đó, Lê Văn Duyệt 17 tuổi. Thưởng công cứu giá, khi tiếp tục đường bôn tẩu, Nguyễn Ánh đã cho Lê Văn Duyệt đi theo, nhận ông làm… thái giám, sau phong lên chức Cai cơ coi sóc nội binh.

Thiên kiến chính trị không rõ ràng, nhưng ít nhiều, Lê Văn Duyệt cũng chịu ảnh hưởng quan niệm chung của xã hôi dân chúng miền Nam. Khi Nguyễn Ánh cầu viện, quân Xiêm kéo sang, đất nước bị xâm phạm, người dân ủng hộ Nguyễn Huệ để đánh tan giặc Xiêm ngay. Nhưng trong tranh chấp quyền lực của đôi bên, người Nam Bộ hầu như không ủng hộ phong trào nhà Tây Sơn bằng ủng hộ các chúa Nguyễn. Trong mắt họ, Hoàng tử Nguyễn Phúc Ánh, bất luận thế nào vẫn “chính danh” là người đại diện vương quyền. Bị nhà Tây Sơn truy đuổi, Nguyễn Phúc Ánh được cư dân biên viễn xem như kẻ đang thọ nạn, cần được “cứu khổn phò nguy”. Lê Văn Duyệt, vì thế cũng dốc lòng giúp sức ông hoàng trẻ tuổi.

Ít học nhưng Lê Văn Duyệt lại là một bậc kỳ tài quân sự. Ông đã theo phò Nguyễn Ánh Nam chinh Bắc chiến, lập nhiều công lao hãn mã trong việc tranh chấp và đánh đuổi nhà Tây Sơn. Từ năm 1789, ông được Nguyễn Ánh đặt vào hàng tín tướng, cho dự bàn những việc cơ mật đại sự. Năm 1793, Lê Văn Duyệt cùng nhiều dũng tướng khác của nhà Nguyễn là Nguyễn Văn Trương, Nguyễn Huỳnh Đức, Nguyễn Văn Thành, Võ Di Nguy và Võ Tánh phò Nguyễn Phúc Ánh đuổi Nguyễn Lữ, hạ thành Qui Nhơn, thu tóm thành Diên Khánh và phủ Bình Khương (Khánh Hoà). Tháng 1-1801, ông lập công đầu khi cùng Nguyễn Ánh đánh chiếm được cửa biển Thị Nại (Quy Nhơn), làm tan rã cả một đạo đại quân Tây Sơn đang trấn giữ khu vực quan trọng này ở miền Trung. Đến tháng 5-1801, khi Nguyễn Ánh dẫn đại thủy quân ra vào cửa Tư Dung (Thuận Hoá), ông lại cầm quân đại phá quân Tây Sơn, bắt sống phò mã Nguyễn Văn Trị và đô đốc Phan Văn Sách, sau đó đuổi vua Cảnh Thịnh của nhà Tây Sơn chạy dài ra Bắc. Sau đại thắng của ông, Nguyễn Ánh dễ dàng dẫn đại quân tiến thẳng vào Phú Xuân mà không gặp trở ngại nào đáng kể. Việc bình định nhà Tây Sơn giành lại quyền lực, về cơ bản đã xem như hoàn tất.

Nguyễn Phúc Ánh lên ngôi Gia Long hoàng đế (1802), ông được phong Khâm sai Chưởng Tả Quân Dinh Bình Tây Tướng Quân, thường gọi là Tả Quân. Vâng lệnh Gia Long, ông đã cùng với Thống chế Lê Chất dẫn quân bình định và thu phục được đất Bắc Hà chỉ trong một thời gian rất ngắn. Năm 1813, ông được Gia Long giao làm Tổng trấn Gia Định thành, mới đổi từ Gia Định kinh kể từ sau khi Nguyển Ánh lên ngôi, quyền lực bao trùm lên cả đất Bình Thuận phía Bắc và kéo dài tận xứ Hà Tiên ở phía Nam.

Để củng cố sức mạnh nơi phên dậu, ông đã cho đắp thành Phiên An (tức thành Gia Định, nằm trong khu vực Quận I, giáp giới quận Bình Thạnh của TP Hồ Chí Minh ngày nay) bằng đá ong với thành cao, hào sâu làm nơi trấn thủ, đến năm 1830 thì hoàn tất. Nhân dân kính trọng, gọi ông là “Ông lớn Thượng”. Các nước lân bang cũng nể sợ, gán cho ông danh xưng “Cọp gấm Đồng Nai”. Hàng năm, vào dịp Tết Nguyên Đán hoặc đại khánh Vua nhà Nguyễn, Vua nước Cao Miên phải đích thân sang thành Phiên An chúc tụng. Riêng dịp Tết, Vua Cao Miên phải có mặt từ trước đêm 30 để đúng sáng Mùng 1 Tết cùng Lê Văn Duyệt lên vọng cung hành lễ, bái tạ và chúc thọ vua nhà Nguyễn! Dân gian truyền tụng: “Oai lẫm đức Tả quân, đến quỷ thần cũng phải kính sợ!”. Trong quan hệ ngoại giao, tôi hiền đã giúp tôn vinh Vua sáng lên tột bậc.

Chức vụ là một Tổng trấn, nhưng quyền lực thực thụ của ông thì ngang bằng một Phó vương! Tên ông được nhắc đến như một trong ngũ hổ tướng từng giữ chức Tổng trấn Gia Định thành. Bốn người kia là Nguyễn Văn Trương, Nguyễn Văn Nhơn, Kiến Xương Quận Công Nguyễn Huỳnh Đức và Long Vân Hầu Trương Tấn Bửu.

Cai quản một vùng đất rộng khoảng hơn 53.000 km2 phía Nam đất nước (từ giáp Bình Thuận đến Hà Tiên), Lê Văn Duyệt đã hết sức quan tâm chăm lo đến đời sống nhân dân. Ông giành nhiều công sức khai hoang, lập ấp biến các vùng rừng rậm, đầm lầy … từ Đồng Nai vào đến đồng bằng sông Cửu Long thành những khu vực làng mạc, ruộng đồng trù phú. Trong một cõi rộng lớn mà ông cai quản, trộm cướp, giặc dã đều bị trấn áp và trừng phạt nặng. Ông cũng rất quan tâm đến nề nếp, kỷ cương xã hội, nghiêm trị không xót thương đối với những kẻ bất hiếu, bất kính, hỗn láo hoặc bỏ bê cha mẹ, con cái, gia đình. Thời ông làm Tổng trấn, đời sống thôn ấp dưới quyền cai quản của ông khá yên ổn, ấm no …

Tại Gia Định, ông cho lập hai cơ sở từ thiện là Anh Hài và Giáo Dưỡng. Nơi thứ nhất là chốn dạy võ nghệ và nghề cung kiếm cho trẻ em thuộc hàng tuấn tú được tuyển chọn từ các nơi về, xem như nguồn nhân tài chuẩn bị cho tương lai. Nơi thứ hai, ông thu gom trẻ em mồ côi, quả phụ không nơi nương tựa về nuôi nấng, dạy chữ và dạy nghề thủ công, giúp họ mưu sinh, giảm thiểu gánh nặng tệ nạn xã hội.

Thành Gia Định sau những tháng năm giặc giã đã nhanh chóng trở thành một đô thị sầm uất. Năm 1822, một phái đoàn Anh do ông Crawfurd dẫn đầu đã đến Gia Định và xin yết kiến Tổng trấn Lê Văn Duyệt. Trong hồi ký của mình, Crawfurd đã không giấu nỗi sự thán phục: “Tôi bất ngờ thấy rằng nó (thành Gia Định) không thua gì kinh đô nước Xiêm (...). Tôi có cảm giác rằng đây là một vương quốc lý tưởng”. Mô tả đời sống của nhân dân trong thành, vị khách Ăng-lê đã không tiếc lời ca tụng: “Nơi đây buôn bán sầm uất. Dân xiêu tán tới đây được Tổng trấn cho nhập hộ tịch, qua một hai đời đã trở thành người Gia Định. Các dân tộc nơi đây được nhà nước bảo hộ và họ đều có nghĩa vụ như nhau. Tất cả đều được sống trong bầu không khí an lành. Trộm cướp không có. Người ăn xin rất hiếm. Tổng trấn rất nhân từ, tha cả bọn giặc, bọn phỉ, bọn trộm cướp ăn năn. Nhưng ông lại rất tàn bạo với bọn cố tình không chịu qui phục triều đình. Chưa ở đâu kỷ cương phép nước được tôn trọng như ở đây. Một vị quan nhỏ ra đường ghẹo gái cũng bị cách chức lưu đày. Một đứa con vô lễ chửi mẹ, Tổng trấn biết được cũng bị phạt rất nặng”.

Phan Thanh Giản, một vị quan thanh liêm khác cũng hết lời ca ngợi đức độ và tấm lòng vì dân của Lê Văn Duyệt: “Gia Định này thật có phúc mới gặp được một Tổng trấn như đại quan. Tôi ở Kinh thành, ở Bắc thành vào Gia Định thấy như đi qua một nước khác. Ở dọc sông thì trên bến, dưới thuyền, ghe thuyền san sát, lúa gạo nghìn nghịt. Vải vóc, đồ thau, đồ đồng, đồ sứ, đồ gốm, thảo mộc quý, quế, trầm, hồi thật là không thiếu thứ gì. Trên đất liền, nhà cửa phố xá san sát, khang trang. Đường đi lại lát gạch, lát đá sạch sẽ mát mắt(...). Tôi thật mừng”.

Tận tâm lo cho dân, cho nước, Lê Văn Duyệt hầu như chẳng màng gì đến danh lợi của bản thân. Xuất thân từ thứ dân, suốt đời ông vẫn sống mộc mạc và bình dị. Trong “Nhật ký hành trình” xuất bản tại London năm 1824, nhà thám hiểm người Anh John White đã viết về ông khá chi tiết với tất cả sự thán phục về sự bình dị: “Tổng trấn Sài gòn nghe nói là một hoạn quan. Ông khoảng 50 tuổi, có cái nhìn thông minh… Gương mặt tròn, nhẵn, không râu. Riêng giọng nói rất chát tai, giống tiếng đàn bà. Còn y phục của ông ta giản dị giống như y phục của người nghèo …"

Quyền lực thị phi

Là một người có tấm lòng cởi mở, khoan hòa, Lê Văn Duyệt đã sớm nhìn ra lòng dạ hẹp hòi và đầu óc thiển cận, cố chấp của Nguyễn Phúc Đảm (Vua Minh Mạng sau này), người được Gia Long ưu ái tuyên chọn. Ngay từ đầu ông đã đã tỏ ra không phục Hoàng tử Đảm. Năm 1815, Lê Văn Duyệt cùng các trọng thần được triệu về kinh nghị bàn việc lập Đông cung Thái Tử kế vị Gia Long. Với lý do ngôi báu phải được truyền chính dòng con trai trưởng, ông là một trong số những trọng thần quyết liệt ủng hộ con trai của Hoàng tử Nguyễn Phúc Cảnh (đã mất), không chủ trương chọn truyền ngôi cho Hoàng tử Đảm.

Năm 1820, Minh Mạng lên ngôi. Là khai quốc công thần, Tả quân Lê Văn Duyệt từng được Gia Long cho hưởng nhiều đặc ân, trong đó có hai đặc ân “nhập triều bất bái” và “tiền trảm hậu tấu”. Vì vậy sau này, ông dứt khoát không chịu lạy vua Minh Mạng.

Tuy nhiên, tất cả những yếu tố đó đều không phải là nguyên nhân chính dẫn đến mối "thâm thù" hay ác cảm, dẫn đến việc "trả thù" của Hoàng đế Minh Mạng với Lê Văn Duyệt như những cuộc tranh cãi đời sau hay nhắc. Mâu thuẫn sắc nằm trong quan niệm trị quốc chăm dân, dù Hoàng Đế đương triều và Lão Phó Vương phương Nam đều là hai người yêu nước thương dân, chỉ đáu đáu một lòng vì giang sơn xã tắc. Vua Minh Mạng vốn người nệ cổ, đầu óc cai trị hẹp hòi. Ông chủ trương bế quan tỏa cảng, khăng khăng phát triển kinh tế dựa vào sản xuất nông nghiệp chủ yếu trồng trọt, coi thường vai trò thương mại và vị thế của lớp người buôn bán trong xã hội (thứ tự sĩ - nông - công - thương). Lê Văn Duyệt, ngược lại, muốn mở rộng giao thương buôn bán, phát triển ngành nghề thủ công, tích cực du nhập kỹ thuật và khuyến khích học tập kỹ thuật tiến bộ. Ông mở cửa cho tàu buôn nước ngoài vào giao thương. Về văn hóa, Vua Minh Mạng vẫn bảo thủ, củng cố Nho Giáo làm gốc tư tưởng, theo tinh thần chính danh Tống Nho, bài xích người nước ngoài, ngăn cấm việc truyền đạo. Ở Gia Định thành, Lê Văn Duyệt cũng đề cao tinh thần Nho Giáo "dĩ đức giáo dân", nhưng ông chấp nhận tất cả mọi khuynh hướng, mọi quan niệm, tín ngưỡng, miễn nó không gây tổn hại cho quốc gia, không vi phạm luật pháp, không bị lợi dụng để thành dị đoan gây hại cho xã hội. Đúng nghĩa, quan niệm và chính sách cai trị của ông là dân giàu thì nước mạnh. Việc truyền đạo (Thiên Chúa) không bị ngăn cấm. Ông đối xử khoan hòa với cả người Chiêm Thành phía Bắc lẫn lân bang Chân Lạp phía Tây. Nhờ chính sách cởi mở, cai trị nghiêm cẩn, Gia Định thành đã rất phát triển, ngang hàng một đô thị trung tâm của khu vực. Chính những điều này đã khiến Hoàng đế Minh Mạng cảm thấy bất an.

Nổi tiếng công tư nghiêm minh, quốc pháp bất vị thân, Lê Văn Duyệt còn cả gan giết cả Huỳnh Công Lý, cha đẻ một quí phi được Minh Mạng sủng ái vì ông này phạm tội tham nhũng.

Tuy hận và có thể ghét, nhưng không thể đường đột biếm chức hay hặc tội vị trọng thần của tiền triều, Minh Mạng thường tìm cớ quở trách, từng bước một cắt bớt quyền lực của Tả quân Lê Văn Duyệt – Tổng trấn Gia Định thành. Cách đánh giá của Minh Mạng đối với vai trò và vị trí phòng thủ của thành Gia Định, trong vị trí một đô thị trung tâm của cả khu vực Đông Nam Á cũng tỏ ra hạn hẹp và sai lầm. Năm 1830, thấy Lê Văn Duyệt cho sửa sang gia cố thành Qui, khiến thành này trở nên “kiên cố và tráng lệ”, Minh Mạng đã tỏ ra lo lắng, cho rằng Lê Văn Duyệt có âm mưu cát cứ. Ông chỉ dụ: “Đắp thành Phiên An, tiếm bằng kinh thành (Huế), hào thì đào sâu hơn. Nếu bảo thành cao hào sâu đề phòng giặc Xiêm, thì đường bể phải phòng ở Hà Tiên, đường bộ phải phòng ở Chân Lạp... Thế là rõ ràng phòng triều đình chứ không phải phòng ngoại họa!”

Năm 1831, Gia Định thành bị Minh Mạng chia nhỏ thành 6 tỉnh là Biên Hòa, Gia Định, Định Tường, Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên, thường gọi là “Nam Kỳ Lục Tỉnh”, cắt thêm người giữ các chức Tổng đốc cai trị từng tỉnh, không ngoài mục đích thu hẹp quyền lực của Lê Văn Duyệt. Đến năm 1835, khi Lê văn Duyệt mất đã 3 năm, Minh Mạng đã cho san phẳng thành Qui, gỡ đá ong, gạch nung của thành cũ xây lại thành mới có qui mô nhỏ hơn, mang tên thành Phụng. Thành Gia Định bị hạ thấp qui mô một cách vô lý và không cần thiết.

Năm 1807, Lê Văn Duyệt nhận lệnh vua đi dẹp loạn Đá Vách (người Hre, Quảng Ngãi). Thay vì thẳng tay đàn áp quân khởi nghĩa, ông lại "tiền trảm hậu tấu", ra lệnh chém đầu Chưởng cơ Lê Quốc Huy, tên đại thần tham nhũng, tàn ác, nguyên nhân chính gây ra bất mãn với triều đình, đẩy nhân dân vào cuộc phản kháng, hình thành nên cuộc khởi nghĩa. Hành động thượng tôn luật pháp này của ông đã khiến loạn Mọi Đá Vách (Đá Vách - Thạch Bích) tan rã chỉ một năm sau đó. Đến năm 1819, khi được đi kinh lược hai tỉnh Thanh Hóa – Nghệ An, ông lại thẳng tay trừng trị thêm nhiều tham quan ô lại khác, vỗ yên mầm bạo loạn ở hai vùng đất nổi tiếng kiêu binh qua mọi vương triều. Những kẻ tham gia bạo loạn ra hàng, ông đều tha tội chết và thu dung, lập thành ba đội lính hồi lương là An Thuận, Thanh Thuận và Bắc Thuận. Trong số này có Nguyễn Hữu Khôi, người gốc Cao Bằng, dấy loạn chống triều đình, bị truy nã nên phải trốn vào Thanh Hóa. Thấy Khôi là người có chí lớn và tài thao lược, Lê Văn Duyệt đã tha tội chết, lại nhận làm con nuôi, cho mang họ Lê và đưa theo về Gia Định hầu hạ dưới trướng.

Khi triều đình Minh Mạng cử Nguyễn Văn Quế và Bạch Xuân Nghiêm vào Nam nhậm chức Tổng đốc và Bố chính một tỉnh mới chia tách, Tổng trấn Lê Văn Duyệt đã dứt khoát từ chối, không chịu tiếp nhận vì lý do hai đại thần nói trên là hai kẻ tham quan ô lại, bức hại nhân dân. Xuất thân bình dân ít học, ít nhập triều, không quen lễ tiết rườm rà, lại phần nào tự phụ bản thân là “cố mệnh đại thần”, Lê Văn Duyệt không những không chịu quỳ lạy mà còn không ít lần tỏ ra coi nhờn quyền uy thiên tử của vua Minh Mạng. Tấu trình thẳng thắn, không lựa lời cũng chẳng kiềm chế, ông hầu như chỉ làm phật ý vua. Trên ngôi báu, Minh Mạng thường nhắc lại những chuyện này để qui kết Lê Văn Duyệt có mưu đồ “kháng mệnh triều đình, tóm thâu quyền lực, nuôi mầm phản loạn, âm mưu cát cứ”, liệt vào hàng cần đề phòng và nghiêm trị. Tuy nhiên, uy tín của Tổng trấn Lê Văn Duyệt trong lòng nhân dân Nam Kỳ Lục Tỉnh đã khiến Minh Mạng không dám cất chức hay trừng phạt ông, dù trong lòng rất hậm hực.

Lê Văn Duyệt mất vào đêm 30-7-1832. Minh Mạng đã ngay lập tức bãi bỏ chức vụ Tổng trấn Gia Định thành, thay vào đó bằng chức Tổng đốc Phiên An, thu hẹp bớt quyền lực ở phương Nam để đề phòng cát cứ. Hai sủng thần của Minh Mạng từng bị Lê Văn Duyệt chối từ tiếp nhận, Nguyễn Văn Quế và Bạch Xuân Nghiêm, một lần nữa lại được Minh Mạng đưa ngay vào Gia Định để đặt lên chức vụ Tổng Đốc và Bố chính Phiên An. Bạch Xuân Nghiêm đón ý vua, tìm cách hặc tội những người thân tín của vị Tổng trấn mới qua đời. Biết khó lòng tránh được tai họa, Lê Văn Khôi đã tập hợp những kẻ từng mang tội với triều đình nhưng được Lê Văn Duyệt tha bổng và dung nạp dấy binh làm loạn. Ngày 18-5 năm Quí Tỵ (1833), Khôi cầm đầu 28 kẻ nổi loạn tràn vào dinh Bố chính giết chết Bạch Xuân Nghiêm. Tổng đốc Nguyễn Văn Quế đưa quân đến ứng cứu cũng bị quân khởi loạn giết chết luôn.

Cuộc bạo loạn bị đàn áp đẫm máu nhưng chưa có hồi kết thì tháng 12-1833, Khôi mắc bệnh mà chết. Nhưng nhờ có thành cao hào sâu, quân dấy loạn vẫn tiếp tục cầm cự thêm được một thời gian. Mãi đến tháng 7-1835, quân thảo phạt triều đình mới chiếm được thành Phiên An. Con trai Lê Văn Khôi mới 6 tuổi cùng 5 người khác (có hai người Pháp) bị giải về kinh khép tội chủ mưu mà cử lăng trì. Có tới 1831 loạn quân bị giết đem chôn chung một chỗ, gọi là “Mả Ngụy”.

Lê Văn Duyệt, dù chết đã từ lâu vẫn không tránh được liên lụy, vẫn bị Minh Mạng trả thù. Đón ý vua, Phan Bá Đạt ở Đô Sát Viện dâng sớ kể tội, xin truy đoạt quan chức của Lê Văn Duyệt, xin cho bắt hết gia quyến giải về Hình Bộ xét tội. Vua dụ cho đình thần nghị xử. Tả quân Lê Văn Duyệt, vì đã dung dưỡng kẻ phản loạn Lê Văn Khôi nên đã bị đình thần hặc ra bảy tội phải chém, hai tội phải thắt cổ, một tội phải sung quân, cho dù dưới suối vàng, xác thân ông cơ hồ đã mục!

Dù bản thân đã mất trước khi người con nuôi Lê Văn Khôi dấy binh mưu phản. Lê Văn Duyệt vẫn bị nghị án rằng: “Sự biến Phiên An, hắn thực là đầu vạ nên chiếu theo luật mưu phản, khép vào tội lăng trì, song hắn đã chịu minh tru, vậy xin truy đoạt cáo sắc, phá bỏ quan quách giết thây, để tỏ gương răn cho người khác. Còn như ông bà đời trước, ông nội bà nội, cha mẹ của hắn nếu được phong tặng cáo sắc, thì xin truy đoạt cả, mồ mả cha mẹ có tiếm dụng phong cáo trái phép nào thì đục bỏ bia đi”.

Vua ra chỉ dụ: “Tội Lê Văn Duyệt nhổ từng cái tóc mà kể cũng không hết, nói ra đau lòng, dù có bổ quan quách mà giết thây cũng là đáng tội. Song nghĩ hắn chết đã lâu, và đã truy đoạt quan tước, xương khô trong mả không bỏ gia hình. Vậy cho Tổng đốc Gia Định đến chỗ mả hắn, san làm đất phẳng và khắc đá dựng bia ở trên viết cho những chữ “Quyền yểm Lê Văn Duyệt pháp xử”, để chính tội danh cho kẻ đã chết mà tỏ phép nước về đời sau, làm gương cho kẻ quyền gian muôn đời”.

Lệnh vua khó cải, triều thần dù không ít kẻ xót xa nhưng cũng không ai dám đứng ra nói lời bênh vực cho bậc đại khai quốc công thần đã thành người thiên cổ. Nhân dân thành Gia Định đã phải một phen đau xót, bàng hoàng chứng kiến cảnh mộ Đức Tả quân mà họ tôn thờ bị triều đình cào bằng và dùng xích gông lại. Mãi đến năm Tân Sửu (1841), Vua Minh Mạng băng hà, Thiệu Trị lên ngôi, án oan mới được sửa. Thấu hiểu nội tình, biết Tiên Đế vì tình cảm hẹp hòi đã trị tội oan cho bậc cố mệnh đại thần, vua Thiệu Trị đã hạ chiếu hủy bỏ bia kết tội, tháo bỏ xiềng xích và cho xây đắp lại mộ phần cho Đức Tả quân ở Bà Chiểu, Gia Định.

Bảy năm sau, năm 1848, lại có đại học sĩ Võ Xuân Cẩn dâng sớ xin phục hồi quan tước, gia ơn cho con cháu các công thần Nguyễn Văn Thành, Lê Văn Duyệt và Lê Chất. Vua Tự Đức cảm động chuẩn y. Năm 1849, mộ Lê Văn Duyệt ở Gia Định được vua sai người xây lại, cho bồi đắp cao rộng thêm. Khu đất quanh mộ được dựng lăng thờ gọi là Lăng Ông Bà Chiểu.

Dường như vinh nhục thị phi vẫn chưa buông tha cho danh phận của người thiên cổ. Thời Việt Nam Cộng Hoà, tên ông (Lê Văn Duyệt) được lấy đặt cho đại lộ chạy dọc trục Đông – Tây Đô thành Sài Gòn (nay là đường Các Mạng Tháng Tám, chạy từ ngã tư Bảy Hiền ở quận Tân Bình xuống tận trung tâm quận I). Doanh trại quân đội lớn nhất ở Sài Gòn cũng mang tên ông. Từ năm 1966, ở miền Nam, chân dung ông được dùng làm hoạ tiết trang trí trên giấy bạc và nhiều bộ tem như một hình thức để tưởng nhớ, vinh danh. Nhưng một thời gian sau đó, vì chiến tích quyết liệt đối đầu và đại phá nhà Tây Sơn, một lòng phò Vua Gia Long, Lê Văn Duyệt đã từng chịu chung cái nhìn bị bài xích như đấng quân vương mà ông phò tá. Vinh nhục trăm năm vẫn cứ lộn tùng phèo, suy cho cùng cũng xuất phát từ sự thiển cận, hẹp hòi trong thiên kiến chính trị của ngay trong giới học thuật đời sau.

Từ cách đây non 2 thế kỷ, Phan Thanh Giản đã từng phát biểu khi nói về Lê Văn Duyệt: “Mình làm quan thấy dân vui là mình vui. Làm quan chỉ biết vui phần mình thì thật đáng trách.” Lê Văn Duyệt cùng với Phan Thanh Giản, người vì trung với triều Gia Long chống nhà Tây Sơn, người vì bất lực đành để đất 6 tỉnh rơi vào tay giặc Pháp, đã có những lúc hàm oan, bị lịch sử xem như những tội đồ, gây ra những cuộc tranh cãi học thuật hàng thập kỷ. Nhưng lòng dân công tâm, đền thờ ông và đền thờ Phan Thanh Giản vẫn được dựng nhiều nơi.

Lịch sử phức tạp có thể mang những định kiến chủ quan và sai lầm, nhưng lòng dân thì luôn sáng suốt và giản dị: ai thương dân, đó là người yêu nước. Những con người như thế vẫn luôn được nhân dân xem như những bậc anh hùng. Dựng tượng, đặt lại tên đường, tổ chức nhiều hội thảo để đánh giá đúng và tôn vinh, tổ chức trọng thể lễ giỗ tưởng nhớ tiền nhân chính là lời khẳng định rõ ràng cuả Đảng, Nhà nước, chính quyền với chân lý đó.